Ἀπαντώντας στὸν κύριο Προύστ…

Πιστεύω πὼς τὰ ἐρωτήματα γενικῶς εἶναι πολύπλοκα, γι᾽ αὐτὸ καὶ κατὰ κανόνα δὲν ἐμπιστεύομαι τὶς ἀπαντήσεις ποὺ ἁπλοποιοῦν.

Ἔτσι ὅταν ἡ κ. Μικέλλα Χαρτουλάρη μοῦ ζήτησε νὰ ἀπαντήσω στὸ γνωστὸ πλέον σὲ ὅλους μας ἐρωτηματολόγιο τοῦ Προύστ προσπάθησα νὰ τὸ ἀποφύγω.

Μιὰ ὅμως ἀπὸ τὶς φωνὲς ποὺ μοῦ τριβελλίζουν συνήθως τὸν νοῦ μοῦ σφύριξε τὸ ἀπολαυστικὸ τοῦ Πόρτσια: Χωρὶς αὐτὴν τὴν βλακώδη ματαιότητα ποὺ εἶναι τὸ νὰ ἐπιδεικνυόμαστε καὶ ποὺ ἀνήκει σὲ ὅλους καὶ σὲ ὅλα, δὲν θὰ βλέπαμε τίποτα καὶ δὲν θὰ ὑπῆρχε τίποτα.

Μετὰ ἀπ᾽ αὐτὸ δὲν ἤθελα ἄλλο, παραδώθηκα! Καὶ ἡ ἀλήθεια εἶναι πὼς τὸ χάρηκα περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη φορά.

Ἴσως γιατὶ πέρα ἀπὸ πολύπλοκα τὰ ἐρωτήματα  εἶναι πολλὲς φορὲς καὶ βασανιστικὰ ἢ ἀκόμα καὶ ἀποκαλυπτικά! Ἀρκεῖ νὰ θὲς νὰ μπεῖς στὴ βάσανό τους καὶ νὰ τὸ παλέψεις.

Ἐλπίζω οἱ ἐρωταπαντήσεις νὰ ἔχουν κάποιο ἐνδιαφέρον. Ἐπειδὴ ὅμως πολὺ ἀμφιβάλλω, γιὰ σιγουριὰ τὶς συνοδεύω μὲ τρία ἕργα τοῦ Διαμαντῆ Διαμαντόπουλου, ἑνὸς ἐκ τῶν ἀγαπημένων μου ζωγράφων, ὅπως ἀπαντῶ στὴν σχετικὴ ἐρώτηση.

Τὸν Δ. Διαμαντόπουλο, εἶχα τὴν εὐκαιρία, δύο χρόνια πρὶν πεθάνει, τὸ 1995, νὰ τὸν γνωρίσω καὶ νὰ μιλήσω μαζί του. Μὲ τὸν Πέρη λέγαμε νὰ κάνουμε ἕνα ἀφιέρωμα στὸ περιοδικό. Τοῦ εἴχαμε ζητήσει μάλιστα νὰ τυπώσουμε καὶ ἕνα λεύκωμα μὲ τὰ ἔργα του. Ἦρθε ὅμως ὁ θάνατός του καὶ διέκοψε κάθε συζήτηση. Ἀκόμα ἐλπίζω πὼς θὰ μπορέσω νὰ ἀσχοληθῶ περισσότερο μὲ τὸ ἔργο του, μὰ δὲν τὰ ἔχω καταφέρει. Τουλάχιστον ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη, τὴν εἰκαστική,  τὸ σημερινὸ post θὰ κουβαλᾶ κάτι ποὺ ἀξίζει τὸν κόπο καὶ μὲ τὸ παραπάνω.

Τὸ Ἐρωτηματολόγιο μὲ τὶς ἀπαντήσεις μου δημοσιεύτηκε στὴν ἐφ. ΤΑ ΝΕΑ τὸ Σάββατο 22 Αὐγούστου μὲ ἐπιμέλεια τῆς κ. Μικέλλας Χαρτουλάρη, τὴν ὁποῖα θερμὰ εὐχαριστῶ γιὰ τὴν φροντίδα καὶ τὸ ἐνδιαφέρον.

Η απόλυτη ευτυχία για σας είναι;
Πάντα σχετική κι αδιάφορη.
Τι σας κάνει να σηκώνεστε το πρωί;
Η προσδοκία.
Η τελευταία φορά που ξεσπάσατε σε γέλια;
Σήμερα Τρίτη πρωί διαβάζοντας τον Νεόκοπο.

Το βασικό γνώρισμα του χαρακτήρα σας, είναι;
Η προθυμία. Η επιμονή.
Το βασικό ελάττωμά σας;
Η επιμονή.
Σε ποια λάθη δείχνετε τη μεγαλύτερη επιείκεια;
Στα δικά μου!
Η τελευταία φορά που κλάψατε;
Στον θάνατο του φίλου μου Π. Ι.
Με ποια ιστορική προσωπικότητα ταυτίζεστε περισσότερο;
Με τον Μανουήλ Κομνηνό.
Ποιοι είναι οι ήρωές σας σήμερα;
Ο γιος μου Κίμων και η κόρη μου Μαρίνα.
Οι αγαπημένοι σας συγγραφείς;
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Τόμας Μαν, Πιερ Μισόν, Αντόνιο Πόρτσια, κάποτε κι ο Γ. Σεφέρης.
Ποια αρετή προτιμάτε σε έναν άντρα;
Την καθαρότητα και την ευθύτητα.
…Και σε μια γυναίκα;
Την κατανόηση και την υπομονή.

Διαμαντῆς Διαμαντόπουλος, Τὰ καρπούζια

Ο αγαπημένος σας συνθέτης;
Το ρεπερτόριο περιλαμβάνει άλλες φορές Μότσαρτ, πάντα Ρink Floyd, σχεδόν πάντα Σεργκέι Ραχμάνινοφ και ανά πάσα στιγμή Χατζιδάκι και Σαββόπουλο. Τώρα τελευταία αγαπώ πολύ και τον Αλκίνοο.
Το τραγούδι που σφυρίζετε κάνοντας ντους;
Αν το κατόρθωνα, θα σφύριζα ό,τι κι ο πατέρας μου: Απ΄ την Κική και την Κοκό ποια να διαλέξω…
Το βιβλίο που σας σημάδεψε;
Χωρίς ενδοιασμό, Διονυσίου Αρεοπαγίτου Περί θείων ονομάτων.
Η ταινία που σας σημάδεψε;
«Νοσταλγία» του «ποιητή» Ταρκόφσκι.
Ο αγαπημένος σας ζωγράφος;
Διαμαντόπουλος, Παρθένης, Ματίς, Γκογκέν, Μπρακ.
Το αγαπημένο σας χρώμα;
Μαύρο του Πανσέληνου και χοντροκόκκινο.
Ποια θεωρείτε ως τη μεγαλύτερη επιτυχία σας;
Όταν επιτέλους θα συμφιλιωθώ με την αποτυχία μου.
Το αγαπημένο σας ποτό;
Νερό με λεμόνι.
Για ποιο πράγμα μετανιώνετε περισσότερο;
Για τις δικαιολογίες που εφευρίσκω.
Τι απεχθάνεστε περισσότερο απ΄ όλα;
Τη μικροψυχία.
Όταν δεν ασχολείστε με τις εκδόσεις, ποια είναι η αγαπημένη σας ασχολία;
Σκαλίζω, ποτίζω, γεύομαι.
Ο μεγαλύτερος φόβος σας;
Παραμένει ανομολόγητος.
Σε ποια περίπτωση επιλέγετε να πείτε ψέματα;
Μπροστά στο αβάσταχτο βάρος της αλήθειας.
Ποιο είναι το μότο σας;
«Εγώ, κύριοι, τη διασκεδάζω την αποτυχία μου στην ύπαρξη».
Πώς θα επιθυμούσατε να πεθάνετε;
Αθώος του αίματος.
Εάν συνέβαινε να συναντήσετε τον Θεό, τι θα θέλατε να σας πει;
«Αμήν σοι λέγω, σήμερον μετ΄ εμού έση εν τω παραδείσω».
Σε ποια πνευματική κατάσταση βρίσκεστε αυτόν τον καιρό;
Σε αυτήν της ακηδία, χρόνια τώρα, παραμένοντας αμετανόητα άνθρωπος του πάθους.

Μεταφράσεως Ἐγκώμιον

Πόσο κόπο καὶ πόσο μόχθο, πόση ἀγωνία καὶ πόσα χρόνια ἔχουν δαπανηθεῖ ἀπὸ τὴν Ἐλένη Μπακοπούλου καὶ τὴν ἀφεντιά μου γιὰ τὶς νέες μεταφράσεις τῶν ἔργων τοῦ Φ.Μ.Ντοστογιέφσκι. Καὶ πόσο ἀκόμα δρόμο ἔχουμε μπροστά μας γιὰ νὰ ὁλοκληρώσουμε, ἂν βεβαίως μᾶς δοθεῖ ὁ χρόνος, τὴν προσπάθεια.
Σὲ αὐτὸ τὸ μᾶλλον μοναχικὸ καὶ ἀτέλειωτο μονοπάτι ἔρχονται μὲ τὴν γενναιοδωρία τους κάποιοι φίλοι νὰ σοῦ κρατήσουν τὸ χέρι καὶ νὰ σοῦ δώσουν κουράγιο. Σήμερα Σάββατο 8 Αὐγούστου ὁ συγγραφέας Τάκης Θεοδωρόπουλος στὴν ἐφημ. Τὰ Νέα ἔγραψε:

Μεταφραστικό κατόρθωμα πρώτης γραμμής

Μέσα από τις μεταφράσεις του Αλεξάνδρου και τη δουλειά του στον Ντοστογιέφσκι, πήρα την πρώτη γεύση της μεγάλης λογοτεχνίας, την πρώτη μυρωδιά αληθινού μυθιστορήματος. Τον Ντοστογιέφσκι τον ξαναδιάβασα στα είκοσι πέντε μου, στα γαλλικά αυτή τη φορά, και ξανά στη μετάφραση του Αλεξάνδρου πριν από δέκα χρόνια. Χωρίς να πάψει να με γοητεύει το λογοτεχνικό ιδίωμα της δεκαετίας του πενήντα, με τις ακρότητες της δημοτικής, είχε αρχίσει να μου φαίνεται κάπως μακρινό.

Και τώρα ήρθε η δουλειά της Ελένης Μπακοπούλου- οι Δαιμονισμένοι πέρυσι και ο Ηλίθιος φέτος. Η μετάφρασή της είναι μια σημαντική λογοτεχνική κατάθεση στη δική μας γλώσσα. Το γεγονός ότι καταφέρνει να αποδώσει την προφορικότητα του Ντοστογιέφσκι χωρίς ούτε στιγμή ο λόγος να χάνει την πυκνότητά του χωρίς στιγμή χαλάρωσης πιστεύω πως είναι ένα πρώτης γραμμής κατόρθωμα. Πέρα από τη γοητεία του κειμένου, που καταφέρνει να το κάνει δικό μας, δείχνει πως η γλώσσα που μιλάμε, αυτήν που κακοποιούμε ακόμη και γράφοντας, δεν έχει χάσει τίποτε από το εκφραστικό της έρμα. Προσωπικά της χρωστώ ευγνωμοσύνη. Και περιμένω από τις Εκδόσεις Ίνδικτος τη συνέχεια. Ευτυχώς ο Ντοστογιέφσκι ήταν αναγκασμένος να βιοπορίζεται από τα κείμενά του και έχει γράψει μπόλικα.

ΟΝΕΙΡΟΥ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

Πριν δώδεκα μήνες ξεκίνησε στην Ίνδικτο η έκδοση των έργων του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Ήταν ένα όνειρο που σιγά-σιγά γίνονταν πραγματικότητα.

Πρώτος σταθμός Οι Δαιμονισμένοι. Ήταν 5 Νοεμβρίου 2007 που μοιραζόμουν μαζί σας τον ενθουσιασμό και την χαρά μου.

Ο χρόνος κύλησε οδηγώντας μας στον δεύτερο σταθμό.

Την περασμένη Πέμπτη Ο Ηλίθιος ήταν στις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Την ίδια μέρα η Κατερίνα Ανέστη, από την LIFO, μου ζήτησε να κάνουμε μια συνέντευξη. Τα ερωτήματά της με βόηθησαν να πω ο,τι πραγματικά ήθελα να μοιραστώ με όλους τους φίλους και τους αναγνώστες της Ινδίκτου. Αντιγράφω λοιπόν αυτήν την συνέντευξη η οποία δημοσιεύεται στο σημερινό φύλλο της LIFO του αγαπητού Στάθη Τσαγκαρουσιάνου.

Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία-πρόκληση στην έκδοση αυτού του μνημειώδους μυθιστορήματος;

Η μετάφραση ξεκίνησε πριν από δύο περίπου χρόνια. Πρόκειται για το δεύτερο σταθμό ενός μακρινού ταξιδιού, το τέλος του οποίου δεν είναι ακόμη ορατό. Όπως γνωρίζετε, η απόφαση που πήραμε από κοινού με τη μεταφράστρια Ελένη Μπακοπούλου είναι να συνεχίσουμε μέχρι το τέλος. Ίσως αυτό να είναι και η μεγαλύτερη πρόκληση. Το συγγραφικό μέγεθος και ο όγκος του έργου του Ντοστογιέφσκι από τη μια, και ο χρόνος, ο δικός μου και της Ελένης, από την άλλη.

Αισθάνεσθε πως πέρα από αυτό καθαυτό το σημαντικό γεγονός της έκδοσης έπρεπε να «αναμετρηθείτε» και με την προηγούμενη μετάφραση και το μέγεθος του Άρη Αλεξάνδρου;

Οι μεταφράσεις του Αλεξάνδρου ήταν ένα επιπλέον μέγεθος που οφείλαμε να εκτιμήσουμε. Η ύπαρξή τους λειτούργησε ευεργετικά, καθώς επέβαλαν εξαρχής το μέτρο και τη σοβαρότητα του εγχειρήματος. Λέγεται πως η μετάφραση των κλασικών οφείλει να απασχολεί κάθε γενιά. Πόσω μάλλον του μέγιστου των κλασικών. Σαράντα και πλέον χρόνια μετά τις μεταφράσεις-ορόσημο του Αλεξάνδρου, η γλώσσα μας όφειλε να υποδεχτεί ξανά το μεγαλείο της παγκόσμιας λογοτεχνίας και να μετρηθεί. Η εργασία της Ελένης Μπακοπούλου πιστεύω πως δικαιώνει την προσπάθεια. Η μετάφρασή της είναι εξαιρετική, σύγχρονη και ταπεινή. Όσοι εκτίμησαν την εργασία της στους Δαιμονισμένους, είμαι σίγουρος πως θα ενθουσιαστούν με τον Ηλίθιο.

Γιατί επιλέξατε για το εξώφυλλο ένα στοπ-καρέ από την εμβληματική ταινία του Μπρεσόν Αu hazard Balthazar;

Το εξώφυλλο υπέδειξε ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, φίλος καλός και σπάνιος συνεργάτης. Η ταινία του Μπρεσόν παραπέμπει στον Ηλίθιο και στον πρίγκιπα Μίσκιν, με τον ίδιο μυστικό και άρρητο τρόπο που ο Ντοστογιέφσκι, χτίζοντας τον Μίσκιν, προσεύχεται στον Χριστό.

Πώς αποφασίσατε να ανοίξετε στην Ίνδικτο το κεφάλαιο «Ντοστογιέφκσι»;

Από την στιγμή της ιδρύσεως της Ινδίκτου, ίσως και πριν από αυτήν, ταυτόχρονα με τη μεγάλη μου αγάπη, σκεφτόμουν την αναγκαιότητα ύπαρξης νέων μεταφράσεων και νέων εκδόσεων των έργων του Φ. Ντοστογιέφσκι. Χρειάστηκα πάνω από δέκα χρόνια για να ανακαλύψω στο πρόσωπο της Ελένης Μπακοπούλου την κατάλληλη μεταφράστρια και συγχρόνως τον άνθρωπο που θα δεχόταν να μοιραστεί το όνειρό μου. Η συνέχεια, λοιπόν, του ονείρου θα είναι το Υπόγειο, που, πρώτα ο Θεός, θα κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο του 2009. Μαζί, στην ίδια μορφή και σειρά, θα εκδοθούν και οι Αναμνήσεις από την Κολιμά του Βαρλαάμ Σαλάμωφ. Έτσι, σιγά σιγά, θα διευρύνουμε τον ντοστογιεφσκικό κύκλο, προς τέρψιν, ελπίζω, των αναγνωστών μας.

Πότε πρωτοδιαβάσατε τον Ηλίθιο;

Η πρώτη ανάγνωση είναι πολύ μακρινή. Στα τριάντα χρόνια που κύλησαν, έχουν προστεθεί σ’ αυτήν την πρώτη πάνω από δέκα επιπλέον αναγνώσεις του Ηλίθιου. Μου έκανε πάντα εντύπωση πως σε κάθε ανάγνωση, ακόμη και στη δέκατη, ανακάλυπτα κάτι καινούργιο, κάτι που έπαιρνα όρκο πως δεν υπήρχε σε όλες τις προηγούμενες. Και η αλήθεια είναι πως σε αυτά τα μεγάλα έργα ο αναγνώστης δοκιμάζει τα όριά του, εξερευνά τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτό, εν ολίγοις, είναι το μεγαλείο του Ντοστογιέφσκι.

Υπάρχουν στον Ηλίθιο μηνύματα που επιθυμεί να απευθύνει ο Ντοστογιέφσκι;

Παρά το γεγονός πως ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε θερμός ιδεολόγος, τα μυθιστορήματά του δεν κρύβουν μηνύματα. Τολμώ να πω πως ο Ντοστογιέφσκι δεν κουβαλά καμιά βεβαιότητα, καμιά πίστη. Αντιθέτως, καίγεται από την αβεβαιότητα και την απιστία. Ο τρόπος του είναι πάντοτε πλάγιος – ποτέ ευθύς και απόλυτος. Διακρίνει κάθε χαραμάδα της ανθρώπινης ψυχής, φωτίζοντάς την. Η ιδέα του Ντοστογιέφσκι για τον Ηλίθιο ήταν να απεικονίσει, στο πρόσωπο του πρίγκιπα Μίσκιν, τον απόλυτα καλό άνθρωπο. Αποστολή του Μίσκιν είναι να «αναστήσει τον άνθρωπο». Αυτόν, λοιπόν, τον άνθρωπο μας τον παρουσιάζει επιληπτικό, τρελό, αφελή, σαν από άλλο κόσμο, που η παραγματική ζωή εν τέλει τον υπερβαίνει. Θα έλεγε κανείς πως, μαζί με τον Μίσκιν, αποτυγχάνει κι ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι. Το συγκλονιστικό είναι πως η αποτυχία είναι συνειδητή, με την ελπίδα, εντούτοις, να παραμένει άσβεστη.

Ο Μίσκιν είναι από τους πλέον αριστοτεχνικά γραμμένους ήρωες της λογοτεχνίας. Με ποιους άλλους ήρωες θα τον συγκρίνατε;

Στον Ηλίθιο, ίσως περισσότερο απ’ ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο έργο του, ο Ντοστογιέφσκι έβαλε έντονη τη σφραγίδα των πνευματικών και φιλοσοφικών του ανησυχιών, του συναισθηματικού του κόσμου, των καταλυτικών προσωπικών βιωμάτων του. Θέμα του: το Καλό, μέσα από την απεικόνιση του «απόλυτα καλού ανθρώπου» και της συνυφασμένης μ’ αυτό έννοιας της «αγάπης». Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι ομολογεί σε μια επιστολή του πως «δεν υπάρχει τίποτε δυσκολότερο από αυτό στον κόσμο». Η σύγκριση που μου ζητάτε με οδηγεί μόνο στο Κονσέρτο για πιάνο, αρ. 3 του Σ. Ραχμάνινωφ και στον Αντρέι Ρουμπλιώφ του Αν. Ταρκόφσκι.

Πώς τα μοτίβα των κεντρικών φιγούρων του Ντοστογιέφσκι κατορθώνουν σήμερα να είναι όχι επίκαιρα αλλά πρόσωπα πραγματικά, αναγνώσιμα και αναγνωρίσιμα δίπλα μας;

Είναι ακριβώς όπως το λέτε. Πραγματικά, αναγνώσιμα και αναγνωρίσιμα. Γιατί, ακριβώς, ο Ντοστογιέφσκι πλάθει τα μυθιστορήματά του και τους ήρωές του ως άλλος «δημιουργός», χαρίζοντάς τους πνοή ζωής. Κάθε ήρωας του Ντοστογιέφσκι ζει, αναπνέει, αισθάνεται. Γι’ αυτό και στις σελίδες των μυθιστορημάτων του κυλά αίμα ζεστό.

Σε τι τιράζ βγήκε ο Ηλίθιος; Τι σας δείχνει (εμπορικά) η προηγούμενη εμπειρία των Δαιμονισμένων;

Η πρώτη έκδοση του Ηλίθιου κυκλοφόρησε σε 4.000 αντίτυπα. Εύχομαι μέχρι τα Χριστούγεννα να έχουν φτάσει όλα στα χέρια των αναγνωστών. Οι Δαιμονισμένοι κυκλοφόρησαν σε 3.000 και πριν λίγες μέρες κυκλοφόρησε η 2^η έκδοση.